Historia hantli – część 1

 

   W treningu siłowym od zawsze wymagana była jakaś forma obciążenia zewnętrznego. Na przestrzeni wieków obciążenia te przyjmowały różnorakie kształty i formy. Jedne pomysły ewoluowały, inne z biegiem czasu uznawane były za bezwartościowe. Tylko kilka z nich okazało się niezastąpionych i przetrwało próbę czasu. Wśród nich hantle zajmują szczególne miejsce. Obecnie żadna siłownia nie jest w stanie w pełni funkcjonować bez ich podstawowego zestawu. Mało osób zdaje sobie sprawę, że są one jednymi z pierwszych przyrządów wykorzystywanych w treningu oporowym. Biorąc je do ręki nie zastanawiasz się skąd się wzięła ich nazwa, wygląd oraz jak długa mają historię. Jeśli nie interesuje Cię nic więcej poza tym, że dzięki nim możesz zbudować większego bicepsa to lepiej przestań czytać ten artykuł. Jeśli jednak chcesz wiedzieć jaką rolę odegrały w historii kultury fizycznej, z jakimi postaciami są związane i przy okazji poznać kilka ważnych wydarzeń z rozwoju sportów siłowych to zapraszam do dalszej lektury.

    Historia hantli sięga czasów starożytnych, a konkretnie starożytnej Grecji. Jej obywatele przywiązywali ogromną wagę do wyglądu zewnętrznego i kultywowali sprawność fizyczną. Pomagały im w tym codzienne ćwiczenia, które traktowali jako element dbania o własne zdrowie. Męski wygląd fizyczny był poddawany ocenie na organizowanych w Atenach Euandriach i Euaxiach, czyli protoplastach dzisiejszych zawodów kulturystycznych. W antycznej Helladzie największym świętem religijnym, a zarazem sportowym były igrzyska olimpijskie, które organizowano ku czci Zeusa. Za datę pierwszej starożytnej Olimpiady uznaje się rok 776 p.n.e. Rozegrano wówczas jedną konkurencję, a całe święto trwało jeden dzień. Podczas 18 olimpiady w 708 roku  p.n.e program igrzysk został poszerzony o pięciobój antyczny (pentatlon),w skład którego wchodziły skoki w dal (halma).

    Konkurencja ta różniła się od tej którą znamy dzisiaj. Zawodnicy wykorzystywali  w niej specjalne ciężarki zwane halteres. Odpowiedni zamach dwoma takimi odważnikami dodawał im pędu i pozwalał na oddanie dłuższego skoku. Halteres uważa się za protoplasty dzisiejszych hantli. Ich wygląd ulegał zmianie na przestrzeni wieków. Najstarsze z nich miały kształ półokręgu i posiadały specjalny otwór ułatwiający trzymanie. Wykonane były z kamienia, spiżu lub ołowiu i ważyły średnio ok. 2 kg. Ich późniejsze wersje kształtem przypominały słuchawkę telefoniczną i posiadały rzemień zamocowany do rękojeści który obwijano wokół dłoni w celu poprawy chwytu. Z czasem haltery zaczęto wykorzystywać  jako przyrząd do ćwiczeń całego ciała. Pierwsza historyczna wzmianka o tym fakcie pochodzi od greckiego lekarza Galena. Polecał on ćwiczenia z halteres jako element profilaktyki przed chorobami oraz jako sposób na wzmocnienie ciała przed walką. Propagował ich użycie wśród gladiatorów, pełniąc obowiązki ich opiekuna medycznego na początku swojej kariery lekarskiej.  Żyjący w tym samym czasie grecki chirurg Antyllus opisał trening z użyciem halteres wyróżniając trzy podstawowe ćwiczenia : uginanie przedramion, wykroki oraz martwe ciągi.  Warto wspomnieć, że słowo halteres oznacza ”rzucać ciężarem”, a od rzutów różnymi ciężarami wyewoluowało współczesne podnoszenie ciężarów. Słowo to zachowało się we francuskiej nazwie międzynarodowej federacji podnoszenia ciężarów – „Federation Internationale d’Halterophile”.

    W czasach Galena i Antyllusa haltery wyglądały inaczej niż te których używano 500 lat wcześniej do skoków w dal. Pośrednio wiadomo o tym dzięki niejakiemu Girolamo Mercuriale (Hieronimus Mercurialis). Ten włoski profesor medycyny wydał w 1569 roku książkę pt. „De Arte Gymnastica”. Opisał w niej przyrządy wykorzystywane do ćwiczeń w greckich gimnazjach. Wśród piłek wypełnionych piaskiem i ołowianych płyt tabula plumb  pojawił się opis halterów. Były one wykonane z żelaza, kamienia lub ołowiu i kształtem przypominały dwa stożki połączone ze sobą czubkami. Posiadały niewielkie rozmiary  i używano ich parami co obrazuje rycina zamieszczona w książce. Mercurialis nawiązał do olimpijskich skoków z halterami uznając je za nie zdrowe.

    Imperium Rzymskie wchłonęło państewka greckie w II w p.n.e. przejmując wiele z kultury podbitego narodu. Rzymianie traktowali ćwiczenia fizyczne i dbanie o ogólną sprawność wyłącznie jako element niezbędnego przygotowania do służby wojskowej. Pozostała aktywność, która nie przynosiła żadnego pożytku była pogardzana. W tym kontekście pojawia się wzmianka o hantlach pochodząca od rzymskiego poety Mercajalisa, który w jednym ze swoich epigramów pisał : „ Dlaczego silne ramiona męczą się z tymi niepoważnymi hantlami ? Kopanie w winnicy jest bardziej wartościowym ćwiczeniem dla mężczyzn”. Od Mercajalisa pochodzi również informacja, że hantle w tamtych czasach wykorzystywały również kobiety.  Trzeba pamiętać, że nie miały one wtedy prawa uczestniczenia w zawodach sportowych razem z mężczyznami, a wszelkie aktywności sportowe wykonywały w strojach przypominających dzisiejsze bikini. Ten fakt obrazuje sycylijska mozaika z pierwszej połowy IV wieku zwana „Dziewczyny w bikini”. Dzieło to jest jednym z wielu obrazów zdobiących luksusową willę Romana del Casale, która w 1997 roku  została wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Mozaika przedstawia dziesięć kobiet uprawiających różne dyscypliny sportowe.  Jedna z nich trzyma w dłoniach niewielkie ciężarki (halteres) w sposób sugerujący  wykonywanie popularnego ćwiczenia jakim jest ugięcie przedramion w chwycie młotkowym. Niektórzy uważają, że dziewczyna ta uprawia jogging z dodatkowym obciążeniem. Pomijając cel użycia halterów trzeba zwrócić uwagę na to, że obciążenia te w dużym stopniu przypominają już te które znamy z dzisiejszych siłowni.

    Po upadku cesarstwa rzymskiego z nastaniem średniowiecza nastąpił upadek kultu ciała. Zaczęto je traktować jako symbol cierpienia i więzienie dla duszy, a pokuta cielesna stała się elementem przygotowania do Sądu Ostatecznego i zbawienia. Na pierwszy plan wysunął się rozwój metafizyczny, duchowy oraz propagowanie ascetyzmu. W sumie ascetyzm można traktować jako swoisty trening woli wykazujący zbieżności z wysiłkiem sportowym, a słowo asceza pochodzi od greckiego askesis oznaczającego ćwiczenie ciała. W średniowieczu głównymi przejawami kultury fizycznej były przygotowania do służby wojskowej oraz turnieje rycerskie.

    Zupełnie inaczej sytuacja wyglądała na Półwyspie Indyjskim.  Hindusi w przeciwieństwie do średniowiecznych Europejczyków przykładali większą wagę do kultury fizycznej. Trenowali nie tylko dla zdrowia, ale także dla budowania sylwetki. W tamtym okresie rozkwitały specyficzne hinduskie siłownie tzw. akhara, w których  zapaśnicy uprawiali tradycyjną dla tego kraju sztukę walki malla-yuddha. W swoim treningu siłowym wykorzystywali specyficzne obciążenia tj. gada (maczugi), sumtola (belki), jori (pałki) oraz kamienne obciążenia zwane Nal. Te ostatnie uważa się za hinduskie odpowiedniki hantli.  Były to wykute w kamieniu ciężkie kręgi (od 20 do 150 kg) przypominające wielkie doughnuty z umieszczoną pośrodku rączką. Celem ćwiczącego było uniesienie takiego ciężaru nad głowę jedną lub dwoma rękami. Trening tego typu nazywał się Gonitaka i miał na celu wzmocnienie i rozbudowę mięśni pleców,  rąk i barków. Ćwiczenia z Nal są wciąż praktykowane w niektórych częściach Indii. 

    W Europie pierwszym zwiastunem nadchodzącego odrodzenia w podejściu do ćwiczeń fizycznych była filozofia św. Tomasza z Akwinu. Dopiero 100 lat po nim wraz  z nadejściem renesansu nastąpił ponowny rozwój zainteresowań w dziedzinie anatomii, biologii, wychowania fizycznego oraz jego wpływu na zdrowie i ciało. Jednym z pierwszych który w tamtym okresie poruszał temat aktywności fizycznej był angielski uczony sir Thomas Elyot. W jednym ze swoich dzieł pt.”The Book named Governour” zaznaczył, że w treningu można wykorzystać specjalne przyrządy wykonane z ołowiu lub innego metalu, zwane z łaciny alteres.

    Największy wpływ na rozwój kultury fizycznej w okresie renesansu wywarł wspomniany już Mercuriale. Jego książka „De arte gymnastica” powstała jako podsumowanie wieloletnich badań nad klasyczną literaturą medyczną starożytnej Grecji i Rzymu. Do jej napisania użył prostego i przystępnego języka w przeciwieństwie do pozostałych książek medycznych tamtego okresu. Przez kolejne stulecia książka ta wywarła olbrzymi wpływ na kulturę fizyczną w Europie. Pod jej wpływem był m.in. angielski poeta i pionier dziennikarstwa, Joseph Addison. W 1711 roku w swoim magazynie „The Spectator” zawarł opis codziennej rutyny polegającej na ćwiczeniu na urządzeniu zwanym „dumb Bell”. Instalowano je na poddaszu lub podwyższeniu, a  ćwiczenie na nim polegało na ciągnięciu w dół sznura przymocowanego do obrotowej belki . Belka wprawiona w ruch poruszała dwoma żelaznymi prętami na końcu których zamocowane były obciążenia kształtem przypominające ręczne dzwonki kościelne. Pierwotnie urządzenie wykorzystywane było w treningu tzw. change ringing przez dzwonników kościelnych. Nie wydawało ono żadnych dźwięków w przeciwieństwie do zwykłych dzwonów dlatego określano je mianem dumbbell, czyli głuchy dzwon. Z czasem termin ten zaczął być używany w odniesieniu do hantli, które ćwiczącym przypominały pręty z obciążeniem z wyżej opisanego urządzenia .

    Duży wzrost zainteresowania ćwiczeniami fizycznymi nastąpił w wyniku rewolucji przemysłowej. W okresie tym mającym swój początek ok. 1760 roku ręczne metody produkcyjne zostały stopniowo wyparte przez maszyny, co spowodowało zmiany socjalne, ekonomiczne i kulturowe. Rewolucja znacząco wpłynęła na sposób życia, pracę i ruch. Zwiększenie odsetka osób spędzających większość dnia siedząc, pojawienie się 8 godzinnego trybu pracy oraz spowodowane tym wydłużenie ilości czasu wolnego to czynniki, które zwiększyły zainteresowanie dodatkowymi formami ruchu.

    W tym czasie pojawił Niemiec Johann C.F. Guts Muths. Jego wielki wkład w rozwój i propagowanie kultury fizycznej przyniósł mu przydomek „dziadek gimnastyki”. Uważa się go za jednego z pierwszych nauczycieli wychowania fizycznego na starym kontynencie, a opracowany przez niego system ćwiczeń fizycznych został wprowadzony do niemieckich szkół. Podsumowaniem jego pracy było wydane w  1793 roku dwutomowe dzieło pt. Gymnastics for youth: or A practical guide to healthful and amusing exercises for the use of schools. W książce tej opisał przyrządy, które można zaliczyć do kategorii hantli. Były to 15 centymetrowe kijki na których w niewielkich odstępach za pomocą sznurka zaczepiano 1 lub 2 funtowe obciążenia. Służyły one do wykonywania ćwiczeń podobnych do dzisiejszych wznosów hantli bokiem. Jan Todd w swoim artykule porównuje je do tzw. weaver stick, czyli kijków używanych do rozwoju siły przedramion i nadgarstków spopularyzowanych przez Georga R. Weavera.

    Od początku XIX wieku zaczęło pojawiać się coraz więcej publikacji w których odnoszono się do treningu z hantlami. Jednym z autorów, który poruszył ten temat był szkot Sir John Sinclair. W pierwszej części monumentalnego dzieła „Code of Health and Longevity” z  1807, omówił trening z użyciem hantli oraz opisał ćwiczenie podobne do dzisiejszych przysiadów.

    Kontynuatorem dokonań Johanna C.F. GutsMuths był Fredrich Ludwig Jahn, którego nazywa się dzisiaj „ojcem niemieckiej gimnastyki sportowej ”. Zainicjował on rozwój ruchu turnerskiego (inaczej Turnbewegung, od niem. „turnen”, czyli gimnastyka), który odegrał istotną rolę w życiu XIX wiecznej społeczności niemieckiej okupywanej przez Francję Napoleona. Jahn tworzył specjalne place do ćwiczeń gimnastycznych (Turnplatz), które zaczęły masowo powstawać na terenie całego kraju. Dzięki temu gimnastyka urosła do rangi niemieckiego sportu narodowego.  Warto dodać, że gimnastyka atletyczna oraz związane z nią użycie różnego rodzaju sprzętu i akcesoriów do ćwiczeń  było domeną Niemców w przeciwieństwie do Szwedów, którzy stawiali głównie na trening z ciężarem własnego ciała.                                                                       Podsumowaniem założeń ruchu turnerskiego była wydana w 1816 roku  „Gimnastyka niemiecka”. To właśnie w tej książce po raz pierwszy użyto słowa die Hantel w znaczeniu jakie znamy dzisiaj. Słowo to według słowników etymologii niemieckiej wywodzi się z języka dolnoniemieckiego i oznacza rękojeść. Od momentu wydania książki, die Hantel stał się synonimem ciężarków do ćwiczeń, gównie gimnastycznych.

        Odpowiedzią na niemiecki ruch turnerski wśród Słowian było powstałe w 1862 roku na terenie Czech stowarzyszenia gimnastyczno-militarnego “Sokół”. 5 lat później ta idea pojawiła się w Polsce (zabór pruski i Galicja) jako Towarzystwo Gimnastyczne ”Sokół”, które miało za zadanie promowanie sprawności fizycznej obywateli oraz budowanie świadomości narodowej, a w dłuższej perspektywie przygotowanie do służby wojskowej. Ruch sokolnictwa przejął wiele elementów od swojego niemieckiego odpowiednika w tym także charakterystyczne słownictwo gimnastyczne. W ten sposób słowo die Hantel pojawiło się w mowie polskiej jako hantel lub hantle (w liczbie mnogiej).  Użycie tego przyrządu w ćwiczeniach gimnastycznych stało się na tyle popularne, że wybrano go jako jeden z głównych symboli towarzystwa. Trzymany w szponach lecącego sokoła stanowił element godła wykorzystywanego na odznakach, sztandarach i pieczęciach.

    Hantle używane w ćwiczeniach gimnastycznych miały niewielkie rozmiary i były lekkie. Jeden z pierwszych opisów tych przyrządów na ziemiach polskich znaleźć możemy w książce Józefa Wagnera pt. „Gimnastyka domowa. Ćwiczenie pokojowe z hantlami” z 1860 roku. Według autora typowe hantle wykonane były z żelaza i ważyły od 1 do 5 funtów (0,4 – 2,2kg),  a ich rękojeść obszyta była skórą by chronić dłonie przed brudzącym dłonie metalem. Wagner w swojej książce szeroko opisał zastosowanie hantli w ćwiczeniach gimnastycznych dla osób początkujących, dla “już wprawionych cokolwiek” oraz dla “zupełnie wycieńczonych” . Opracował następujące zestawy ćwiczeń dzieląc je na 3 grupy : ćwiczenia “bez zmiany miejsca, z głównym uwzględnieniem górnych członków”, ćwiczenia “połączone ze zmianami postawy i poruszaniem z miejsca, przy uwzględnieniu dolnych członków ciała” oraz „ćwiczenia korpusu”.

    Przez te wszystkie wieki od czasów starożytnych hantle były małymi i niewiele ważącymi przyrządami do ćwiczeń. Dopiero w połowie XIX w. zaczęły pojawiać się patenty, które wprowadziły nowe rozwiązania, kształty i rozmiary. Rozwój hantli następował równocześnie z rozwojem sportów siłowych, a później kulturystyki. O tym wszystkim opowiem w kolejnej części.